Miếu Bà Thiên Y Ana – Miếu Bà Đá Chồng
Miếu Bà Thiên Y Ana còn có tên gọi khác là miếu Bà Đá Chồng, miếu Bà Lỗ Đá, thuộc thôn Tân Xương 2, xã Suối Cát, huyện Cam Lâm, tỉnh Khánh Hòa, nằm cách thành phố Nha Trang khoảng 20 km về phía Tây Nam (xưa là An Lộc xã, thuộc tổng Thượng, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh).
Di tích được khởi dựng khoảng đầu thế kỷ XX, thờ Bà Thiên Y Ana và phối thờ, công chúa Quý, hoàng tử Trí, Ngũ Hành, Sơn Lâm…
Cổng Miếu Bà Thiên Y Ana
Từ khi được tạo lập đến nay, di tích đã tu bổ vào các năm: 1984, 2006, 2011.
Miếu Bà tọa lạc trên một đồi nhỏ biệt lập với khu dân cư, ở phía Tây xã Suối Cát, có tổng diện tích 3.185,5m2; quay hướng Bắc.
Các công trình kiến trúc chính được bố cục như sau: Nghi môn, miếu ông Hổ, đài Địa Mẫu, Án Phong, Chính điện, miếu Ngũ Hành, miếu Thổ Địa.
Lễ hội Thiên Y Thánh Mẫu
Trên Nghi môn có cặp câu đối viết bằng chữ Hán Nôm, với hai chữ đầu ghép thành tên di tích:
Phiên âm:
Thánh Mẫu oai nghiêm phổ chiếu đạt tứ phương,
Thiên Y vãng lai biến mãng thông tam giới.
Dịch nghĩa:
[Đức mẹ] Thiên Y lai vãng biến hóa thông ba cõi,
Thánh mẫu oai nghiêm chiếu tỏa khắp bốn phương.
Hàng năm lễ cúng được tổ chức vào ngày mồng 7 và 8 tháng 3 Âm Lịch.
Miếu không chỉ mang giá trị về kiến trúc, nghệ thuật, sinh hoạt tín ngưỡng văn hóa, nơi đây còn lưu dấu một số sự kiện và nhân vật lịch sử tiêu biểu có liên quan đến cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ.
Xưa kia, phía trước Chính điện có một hố rộng 2m, sâu khoảng 4 – 5m, nằm phía dưới khối đá lớn khoảng 7m3, xung quanh cây cối mọc um tùm, mặt khối đá bằng phẳng. Nơi đây từng là hầm bí mật, làm nơi trú ẩn, hội họp của cán bộ Đội Tuyên truyền Vũ trang của tỉnh, cũng là nơi kết nối giữa cơ sở cách mạng dưới đồng bằng và các khu căn cứ địa cách mạng trên núi trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước. Sau này, cứ mỗi lần mưa to nước chảy vào lỗ gây sạt lở nên nhân dân địa phương đã lấp đầy cát vào lỗ như mặt bằng hiện trạng ngày nay.
Điện thờ Bà Thiên Y Ana
Năm 1963, tại di tích miếu Bà đã hình thành một cơ sở cách mạng. Lúc bấy giờ, đồng chí Nguyễn Văn Phúc được giao giữ chức vụ Đội trưởng Đội Vũ trang Tuyên truyền nhằm nắm bắt tình hình của bọn Mỹ – Ngụy phục vụ cho phong trào đấu tranh cách mạng. Để xây dựng một cơ sở cách mạng vững mạnh, kín đáo hoạt động thuận lợi trong lòng địch, đồng chí Phúc đã tuyên truyền, cổ động nhân dân cơ sở tham gia hoạt động cách mạng và đã thu hút được một lực lượng đông đảo tham gia. Tiêu biểu là các đồng chí tại cơ sở gồm: ông Trương Điệu, Trương Thị Sanh, Trần Thị Đào…
Tổ chức lấy khu vực miếu Bà Đá Chồng làm nơi để cơ sở tiếp tế lương thực, thực phẩm, thuốc men, cung cấp nhiều thông tin trong vùng địch, trực tiếp dẫn đường chỉ lối cho Đội Vũ trang Tuyên truyền. Không những vậy, đồng chí Phúc đã chỉ đạo cho cán bộ cơ sở đào nhiều hầm, tận dụng gộp đá tự nhiên dùng làm nơi trú ẩn, hội họp triển khai đường lối của cách mạng.
Miếu Thiên Y Ana tuy được xây dựng muộn, quy mô nhỏ, kết cấu kiến trúc đơn giản nhưng đây là nơi có tầm ảnh hưởng lớn đối với sinh hoạt tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Thiên Y ở huyện Cam Lâm nói riêng và tỉnh Khánh Hòa nói chung. Ngoài ra, miếu là nơi lưu dấu nhiều sự kiện, nhân vật quan trọng liên quan đến Đội Vũ trang Tuyên truyền của tỉnh trong giai đoạn chống Mỹ cứu nước. Chính vì những giá trị tiêu biểu trên, năm 2012 miếu Bà Thiên Y đã được xếp hạng là di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh.