A. Những ghi chép trong sử sách
Thánh Mẫu Liễu Hạnh xuất hiện từ thời Lê , cũng không phải là nhân vật lịch sử , nên sử không chép đến bà . Sách Việt Điện U Linh bản VHv 1503 có ghi vài dòng về bà trong danh sách 38 người : Lịch triều linh hiển công chúa thần nữ liệt vị nhưng bản này là bản chép sau không phải tác phẩm Lý Tế Xuyên hay Chư Cát Thị
Truyện Công Chúa Liễu Hạnh được chép thành sách đầy đủ có lẽ sớm hơn cả là tập Truyền Kỳ Tàn Phả của Đoàn Thị Điểm ( 1705-1748 ) . Các sách phân tích và sách sưu tầm truyền thuyết dân gian như Thính Văn Dị Lục đều chép tương tự như sách của Đoàn Thị Điểm
Câu truyện có thể tóm tắt như sau :
Ở làng An Thái , Xã Vân Cát , huyện Thiên Bản ( nay là Vụ Bản , Nam Định ) có ông Lê Thái Công hiền lành phúc đức . Năm Thiên Hựu ( Đời Lê Anh Tông 1577 ) , bà vợ ông có mang , quá kỳ sinh thì mắc bệnh chữa mãi không khỏi . Có người đạo sĩ đến giúp , làm phép cho ông được nằm mộng lên Thiên Đình . Ông được chứng kiến việc Công Chúa Quỳnh Hoa phạm lỗi , đày xuống trần gian . Khi ông tỉnh giấc , vợ ông vừa trở dạ , sinh được một cô gái . Ông Bà đặt tên là Giáng Tiên . Cô gái lớn lên , nhan sắc sinh đẹp mà đủ tài văn thơ đàn nhạc . Ông bà gả Giáng Tiên cho Đào Lang , con nuôi bạn ông là Trần Công
Vợ chồng Giáng Tiên sinh được hai đứa con thì Giáng Tiên mất mới có 21 tuổi . Nàng đã hết hạn , phải trở về trời . Nhớ chồng nàng luôn luôn sầu não , cố xin vua trời cho tái hợp với gia đình
Vua trời phải đồng ý , cho nàng xuống trần gian , lấy hiệu là Liễu Hạnh . Nàng về thăm cha mẹ, chồng con nhưng vì là thần tiên , nên không thể ở lại như người phàm tục được . Liễu Hạnh đi mây về gió , hóa phép đùa cợt người đời . Khi thành bà già đi trên đường , khi thì thành cô gái trong quán trọ . Nàng lên Lạng Sơn hóa thành người đẹp họa thơ với , thách đố với Trạng Bùng ( Phùng Khắc Khoan ) lại về Tây Hồ họp bạn với danh sĩ . Rồi lại vào Làng Sóc ở Nghệ An . Tại đây nàng kết hôn với một thư sinh , nhưng chỉ ít lâu sau lại phải trở về trời vì đã hết hạn đày
Ở Thiên Cung , Liễu Hạnh vẫn khao khát cuộc đời dưới trần , nàng lại nằng nặc xin xuống trần một lần nữa . Thượng đế phải chiều ý , cho thêm hai cô Quế và Thị cùng đi với Liễu Hạnh về Phố Cát ( Thanh Hóa ) . Nàng tiếp tục tác oai tác quái. Dân địa phương phải lập Đền thờ . Vua chúa cho quan quân tới dẹp nhưng phép của Liễu Hanhjcao hơn . Đền Miếu thờ nàng bị phá , thì bệnh dịch lan tràn dân chúng cho là chúa Liễu Hạnh trừng phạt , xin triều đình lập lại Đền Thờ mới và phong cho nàng la Mã Hoàng Công Công Chúa . Tiên chúa có công giúp Vua đánh giắc nên được gia tặng Chế Thắng Hòa Diệu Đại Vương
B. SỰ PHÁT TRIỂN HUYỀN THOẠI
Đoạn kể trên là tóm tắt theo Truyền Kỳ Tân Phả của Đoàn Thị Điểm . Câu truyện Liễu Hạnh không phải chỉ có thể . Nội dung được biến hóa khá nhiều
1. Truyện dân gian về Liễu Hạnh Công Chúa
Chuyện kể rằng vào đầu thời Lê , Vua Trời có một cô công chúa đặt tên là Liễu Hạnh , xinh đẹp có tài năng , nhưng tính tình ương bướng , cô thường không chịu theo khuân phép hoàng gia , đến nối làm cho Thượng đế nổi giận đầy xuống trần gian trong thời hạn ba năm
Xuống cõi trần , Liễu Hạnh biến thành một cô gái đẹp mở quán bán hàng ở vùng Đèo Ngang . Hàng của cô rất đông người qua lại . Cô buôn bán thành thạo, niềm nở với mọi người và vẫn giữ tính tình phóng khoáng thường hay trêu trọc bọn quan khách . Thấy người đẹp có vẻ lả lơi nhiều anh chàng giở thói bờm xơm những kẻ đó vừa rời khỏi quán hàng thì hoặc phát điên hoặc lăn ra chết . Tiếng đồn xa gần . Tuy ai cũng nơm nớp nghi ngờ , nhưng ai cũng tò mò muốn đến . Hoàng tử vua Lê nghe tiếng nàng , đã giấu vua và Hoàng hậu cải trang vào tìm người đẹp . Liễu Hạnh đã biết trước liền dùng phép để cho hoàng tử một bài học . Nàng hiện ra một cây đào , quả chín mọng . Hoàng tử hái ăn , nhưng quả đào đưa đến gần miệng thì bỗng teo nhỏ lại rồi biến mất , hoàng tử không thấy đó điểm báo vẫn cứ vào quán hàng , lân la đòi nghỉ lại . Buổi tối hoàng tử giở trò tán tính quyến rũ cô chủ hàng . Cô bằng lòng cho Hoàng tử ôm vào lòng , nhưng khí nâng má đào lên thì lại là một cái mặt khỉ nhe bộ răng gớm giếc . Hoảng hốt hoàng tử buông con khỉ ra , thì lại biến thành một con rắn loang lổ, trườn vào thân chàng. Khiếp sợ , hoàng tử ngã vật ra mê man , Cả ngôi hàng và cô gái biến mất . Bọn quân linh vội vàng đưa gấp hoàng tử về kinh
Từ đó Hoàng Tử trở thành điên dại , các thầy thuốc đành chịu bó tay . Vua phải mời 8 vị đạo sĩ ( Bát Vị Kim Cương ) làm phép mới chữa khỏi bệnh cho con trai được
Thấy Liễu Hạnh lộng hành như vậy , vua sai quan đến hỏi tội . Quân quan kéo theo cả bọn pháp sư đến đối phó nhưng tất thảy đều chịu nhục quay về . Chắc cô gái là một nữ quái vua cho mời cả 8 vị Kim Cương đến , cùng Liễu Hạnh đánh nhau rất dữ dội ở Đèo Ngang . Rốt cục , cả mấy vị Kim Cương đều bị Liễu Hạnh đánh thua liểng xiểng . Tám Vị Kim Cương đi nài nỉ Phật bà mượn được một cái túi , và trở lại giao chiến
Lần này Liễu Hạnh bị thua rơi gọn vào túi Phật bà . Vua sai đưa nàng về kinh tra xét . Nàng trả lời rất đường hoàng cứng cỏi . Nàng chỉ trừng trị những kẻ nào xấu và luôn hàm ơn cho người chịu khổ chịu nạn thì làm gì nên tội ? Cả hoàng tử nữa, hoàng tử không biết giữ gìn phẩm hạnh bị trừng phạt như vậy mà chưa bị giết là nàng đã khoan hồng . Vua đuối lý phải tha . Cũng đúng lúc này , thời hạn dưới trần của nàng đã hết . Nàng trở về trời , để lại một đứa con trai mỗi bàn tay có 6 ngón , gửi lại cho nhà sư dưới chân núi Hồng Lĩnh ( Nghệ An ) nuôi hộ
Ở trên Trời , nhưng lòng người chưa nguôi . Liễu Hạnh lại xin Thượng Đế cho xuống cõi nhân gian . Nàng về đến Ba Dội , vẫn hóa thành cô gái lập quán bán hàng giao du với các danh sĩ . Liễu Hạnh lại sinh đứa con thứ 2 , gửi nhờ ni cô chùa Bà Đỏ nuôi . Còn mình vân du nơi này nơi khác . Nàng vẫn cứ trêu trọc người đời , nhưng thường giúp kẻ khó nhiều hơn , nên được nhiều nơi thờ phụng , xem như một bà Thánh Mẫu
Dân gian đồn địa thêm về Chúa Liễu . Có người nói trong những đứa con chúa Liễu sinh ra có người sau này là Trạng Quỳnh . Nhưng phần lớn lại cho là Trang Quỳnh là con người thật , không phải dòng dõi tiên thánh gì cả . Trạng Quỳnh chỉ là một nhà nho nghịch ngợm , có tài biện bác , có mưu mẹo thông minh hay đả kích gây cười , trêu trọc không nể vua quan thần thánh . Quỳnh đá đến đền thờ Chúa Liễu , xưng em goi Chúa là Chị , nói năng biến báo để ngang nhiên lấy tiền dân chúng đem đến lễ trước ngai thờ Chúa
Nhưng chúa chịu chúa chịu phép không trừng phạt được Quỳnh
Lại có người kể : Chúa Liễu đi đây đi đó có lúc bị một pháp sư cao tay lừa bắt giam vào một chiếc lọ trên cây đa đầu làng Vạn Phúc tỉnh Hà Đông . Có vợ chồng ông lão đi qua , Liễu Hạnh từ trong lọ nói ra , nhờ ông bà đập vỡ lọ nên công chúa thoát nạn . Lập tức ngay sau đó viên pháp sư kia bị trả thủ chúa Liễu đã làm phép cho y tắt thở ngay trên giường nằm của y . Những mẩu chuyện như vậy được đồn đại rất nhiều trong thôn xóm
2. Sùng Sơn Đại Chiến
Chuyện bà Liễu Hạnh theo lời kể trong truyền kỳ tân phả là chuyện được nhà nho sắp đặt lại . Những người theo Đạo gia thấy Liễu Hạnh Công Chúa được nhân dân kính mộ cũng tìm cách khai thác để đề cao đạo phái của mình . Do đó mà từ khoảng giữa thế kỷ 18 , truyện Bà Liễu Hạnh được chấp nối thêm
Đó là lúc phải Nội đạo tràng phát triển . Truyện kể là vào thế kỷ 17 , ở huyện Quảng Xương ( Thanh Hóa ) có một người tên Trần Toàn được Đức Phật ban cho hép thuật để cứu nhân độ thế . Ông dạy cho nhiều học trò, làm được nhiều thành tích kỳ diệu ,: diệt sài lang , trừ ma quỷ , chữa lành bệnh cho vua . Nhờ đó , vua công nhận ông là một vị tổ sư, cho xây dựng trường gọi là trường Nội Đạo . Cái tên Nội Đạo Tràng có từ đó
Ông mất . Ba người con của Ông nối nghiệp , họ cũng được Phật trời giúp đỡ , sai bát bộ kim cương đưa lên học đạo . Trở về một người thành Tả quân Thánh Nhật Quang, người thứ hai Tả Hữu Quân Thánh Nhật Quang , người thứ ba à Ngọc Sư Tiền Quân Thánh . Ba Vị này đều có phép thuật cao siêu , chuyên lo việc cứu thế , giúp dân giúp nước .
Khi Bà Liễu Hạnh tung hoành ở núi sông , vua quan bị thất bại nhiều lần , phải tìm vào lăng Từ Minh ( nơi thờ các Thánh Nội , Đạo Tràng ) nhờ ba ông cứu viện . Mấy vị Thánh đã giúp vua Lê Chúa Trịnh lập mẹo đánh thắng bà Liễu Hạnh . Sau những ngày đại chiến kinh hoàng khủng khiếp ở Núi Sòng . Tiền quân Thánh đã bắt được Bà Liễu Hạnh . Nhưng cả Vua và Thánh Nội Đạo cũng không sử phạt được . Đức phật hiện ra giải cứu cho công chúa Liễu Hạnh con Vua Ngọc Hoàng > Tam Thánh thắng trận trở về . Bà Liễu Hạnh được phong thân tên Mã Vàng Công Chúa rồi Chế Thắng Đại Vương . Những Đền Thờ Chúa Liễu Hạnh được xây dựng lại.
Trích cuốn : Đạo Thánh Việt Nam